header

Foremka do pierników „katarzynka”

autor: nieznany

czas powstania: 1930-1939

miejsce powstania: prawdopodobnie Puck, ostatnie miejsce występowania: Sopot

wymiary:  dł. 8,6 cm, szer. 5,2 cm, wys. 1,7 cm

materiał i technika: taśma blaszana, gięcie, lutowanie

pochodzenie: dar, Róża Janca-Brzozowska

nr inw. MZP-H-3691

 

Foremka do wycinania pierników – taśma blaszana, w kształcie „katarzynki” czyli sześciu połączonych ze sobą okrągłych pól, tzw. chmurka. Końce taśmy blaszanej na jednym z krótszych boków połączone ze sobą metodą lutowania. Krawędź wycinająca foremki ostra, druga zagięta w sposób umożliwiający dociśnięcie foremki dłonią. Taki kształt formy umożliwiał łatwy podział piernika (dawniej ciastko było większe) pomiędzy kilka osób poprzez odrywanie poszczególnych pól. Nazwa wzięła się od bramy miejskiej św. Katarzyny w Toruniu (dziś nieistniejąca – tak samo jak kaplica pod wezwaniem św. Katarzyny znajdująca się w jej pobliżu). Dodatkowo dawniej, do XIX wieku wypiek piernika rozpoczynał się w okolicy 25 listopada czyli w dniu św. Katarzyny Aleksandryjskiej.

 

Pierwsze wzmianki o pierniku na ziemiach polskich pochodzą z XV wieku. Sama nazwa nawiązuje do dawnego słowa „pierny” oznaczającego coś pieprznego. W tamtym czasie pierniki były symbolem bogactwa i zamożności ze względu na drogie, egzotyczne składniki. Początkowo podawano je na dworach królewskich lub w bogatych domach magnatów, mieszczan oraz kupców. Na chłopskie stoły trafiły dopiero w XIX wieku, gdy przyprawy korzenne stały się bardziej dostępne. Dziś ich aromat pierników jest jednym ze zwiastunów Bożego Narodzenie. Aby powstały te ciastka przeważnie o ciekawych i oryginalnych kształtach niezbędne były specjalne akcesoria.  Na początku używano do formowania kształtów drewnianych, metalowych lub woskowych form. Uzyskiwano dzięki ich zastosowaniu  kunsztowne odbicie znajdującego się w formie wizerunku. Najsłynniejsze tego typu pierniki w Polsce pochodziły oczywiście z Torunia. Czasami nadawano ciastu  dekorację za pomocą odciskania detalu – metodą prasy drukarskiej, a czasami ręcznie wylepiano kształty. Pierniki były przeważnie prezentami od Mikołaja, stąd też dekorowano je starannie i stosowano atrakcyjne wzory. Powszechnym dawniej motywem piernika były scenki z życia świętego Mikołaja o wartościach edukacyjnych. Wykonywano również dekoracje satyryczne lub nawiązujące do historii lub legend. Wraz z upowszechnieniem się piernika, jego szerszą obecnością na świątecznych, skromniejszych stołach pojawiły się tańsze sposoby kształtowania formy piernika. Wykrojniki – kształtki z wąskich pasków blachy umożliwiały wycinanie w cieście fantazyjnych wzorów, a dekorację wierzchu wykonywano już za pomocą barwnych lukrów. Tego typu wykrawacze do dziś stosujemy podczas świątecznych wypieków ciasteczek z pieprzem.

 

Do muzealnych zbiorów w 2009 r. trafił dar od Pani Róży Jancy – Brzozowskiej. Wśród wielu przedmiotów codziennego użytku znalazły się również foremki do pierników pochodzące jeszcze z okresu dwudziestolecia międzywojennego. Te foremki to wąskie paski blachy wygięte i ukształtowane w wiele motywów. Część z nich jest powszechnie znana, a część można uznać za nietypowe. Są w tym zbiorze m.in. kształtki „katarzynki”, serca, gwiazdki, kółeczka i prostokąty oraz pączki kwiatów, lilijki, faliste linie. Te wykrojniki „pracowały” zapewne przed każdymi świętami, by na stole świątecznym Państwa Janców gościły cudne, pachnące pierniki.

 

Rodzina Janców pojawiła się w Pucku w 1935 r., gdy młody lekarz Izydor Janca ukończył studia medyczne na Uniwersytecie Poznańskim, odbył stosowne praktyki, ożenił się i rozpoczął praktykę lekarską. Na początek swojej kariery wybrał Puck. Zamieszkał w kamienicy państwa Kramarczyków przy ulicy Hallera 6. W 1939 r. urodziła się jego córka Róża. W sierpniu 1939 r. Izydor Janca został zmobilizowany, a prawdopodobnie w 1940 r. zginął w Kozielsku. Losy młodego lekarza i jego rodziny zostały opisane przez córkę Różę w artykule: Pucki lekarz- Izydor Janca – wspomnienia córki, „Zapiski Puckie” nr 10/2011, s. 76-87.

 

Dziś te wyjątkowe foremki – kształt przedwojennych pierników można zobaczyć wśród innych obiektów na wystawie czasowej w Muzeum Ziemi Puckiej – oddział „Szpitalik”, Wałowa 11. Wystawa Zapach-smak-piernik. Wokół piernikowych ciast wprowadza nas w świąteczny nastrój. Warto przyjść i zobaczyć z czego powstaje piernik i jak smacznie może być w muzeum.

 

(opr. Grochowska)